आनंदी लोकांचा देश -.भूतान

ब्लॅक नेक्ड क्रेन

चार दिनकी चाँदनी, फिर सुहानी रात...अशा अर्थाची एक म्हण हिंदीत आहे. काही विशेष काम नसल्यानं बरेच दिवस संथ जीवन ढकलत आयुष्य जगणाऱ्या माणसाला एखादा आशेचा किरण दिसल्यानंतर तो जसा आनंदित होतो, असाच आनंद आम्हाला झाला होता. म्हणजे आमची सुहानी रात सुरू होण्याचा चान्स नक्की होता. हल्ली कोणत्याही प्रकारचा आशेचा किरण दिसला, तरी आनंदित होण्याचा आम्ही पायंडा पाडला आहे. आनंद, मग तो फोटोग्राफीचा असो, किंवा प्रवासाचा...या दोन्ही गोष्टी अंतर्बाह्य आनंदित करणाऱ्या आहेत अस आम्ही मानतो. गेल्या वर्षी म्हणजे २०१६ च्या फेब्रुवारीमध्ये प्रथम रणथंभोर आणि नंतर जूनमध्ये उत्तराखंडाचा दौरा केल्यानंतर भूतानला जाण्याचा कल्पना आमच्या कंपूत मांडली गेली. आमचा कंपू आहे साठीपलिकडचा पण 'साठी बुद्धी नाठी' आम्हाला लागू नाही.  ती सर्वांनी भलतीच उचलून धरली, इतकी की आमच्या चारूदत्त देशपांडे नावाच्या मित्रानं सर्वांना फोन करून केवळ कल्पना दिली आणि कोणाची अनुमती न घेता रिझर्व्हेशनची तयारी चालवली. कोणी नकारघंटा वाजवण्यापूर्वी रिझर्व्हेशन करून चक्क मोकळे झाले. आमचे मित्र कुमार जोगळेकर आणि मुंबईचा पुरुषोत्तम पाटील यांनी नकार देण्याचा प्रश्नच नव्हता. मी तर एव्हररेडी होतो. जायचं निश्चित झाल्यानंतर सुरू झाली, ती प्रदीर्घ प्रतीक्षा...चार महिन्यांची...

चेस्टनट हेडेड लाफिंगथ्रश

...आणि तो दिवस उजाडलाच...! प्रतीक्षा केली नसती, तरी तो उजाडणारच होता म्हणा. आमची कर्मभूमी-कामाख्या एक्स्प्रेस गाडी होती मुंबईतून. लोकमान्य टिळक टर्मिनसवरून. एका भाड्याच्या इनोव्हा गाडीतून आम्ही सकाळी सात वाजताच निघालो आणि दहा वाजता पोचलो. स्थानिक असल्यानं पाटील मात्र उशिरा आला. ठीक साडेअकरा वाजता गाडी सुटली. सुमारे २६४६ किलोमीटरचा आमचा पहिला टप्पा सुरू झाला.

गाडीतली एक घटना सांगाविशी वाटते. रेल्वे खातं किती सजग झालंय याचं हे उदाहरण ठरावं. ओडिशामधील रायगड स्थानकात आमच्या टू टियर डब्यात ७-८ दांडगी माणसं शिरली. त्यांच्यासोबत ४-५ सशस्त्र पोलिस होते. मेंढपाळ जसं वाटेवरून भरकटलेल्या मेंढरांना हाकत कळपात आणतो, तद्वतच रेल्वे पोलिसांच्या या पथकानं गाडीत शिरलेल्या सर्व किरकोळ विक्रेत्यांना हाकत नेमकं आमच्याच डब्यात आणून बसवलं. टू टियर एसीचा जसा फायदा असतो, तसा अशा प्रकारचा तोटाही. काही विक्रेते आपल्या बादल्या आणि बॉक्सेस घेऊन

ब्लू थ्रोटेड बार्बेट

आमच्या हक्काच्या बाकड्यांवरही येऊन बसले. काय करता. आलिया भोगासी असावे सादर, म्हणत आम्ही गप्प बसलो. हा प्रदेश नक्षलग्रस्त असल्यानं विक्रेत्यांच्या वेषात तर ते आले नाहीत ना, याची ते खात्री करून घेत असावेत. वास्तव वेगळंच होतं. ते विक्रेत्यांना धरायला, दंड वसूल करायला आणि त्यांचं विक्रीसाहित्य जप्त करायला आले होते. दंड वसुली झाल्यानंतर हाश्श् हुश्श् करत पोलिसांना चहाची तल्लफ आली. धावपळ संपून विश्रांतीचा काळ चालू झाला होता ना ! एका चहाविक्रेत्यानं जप्त केलेल्या त्याच्या किटलीतून सर्वांना चहा दिला. आश्चर्याचा धक्का तेव्हा बसला, जेव्हा त्या पोलिसानं सर्व चहाचे पैसे दिले. किटली जप्त केलेली असली, तरी त्यातला चहा जप्त केलेला नाही, असंच जणू त्यांना सुचवायचं असावं. विक्रेत्यानं अर्थातच पैसे घेण्यास नकार दिला. कदाचित दया येऊन पोलिस आपली किटली परत करील, असं त्याला वाटलं असावं. परंतु, पैसे नको असतील तर चहाही नको, असा त्यांनी पवित्रा घेतला. अखेर विक्रेत्याला माघार घ्यावीच लागली.

रूफस सीबिया

राऊरकेला आल्यानंतर सर्व लटांबर घेऊन पोलिस आमच्या डब्यातून उतरले. डबा पुन्हा सामसूम झाला. छत्तीसगडमधील रायपूरमध्ये डबा निम्मा झाला होता. आता शांतता असेल, असं वाटलं होतं, पण राऊरकेला इथं बरेच आगंतूक डब्यात शिरले आणि मरणपंथाला लागलेला डबा पुन्हा सजीव झाला. आतापर्यंत आमचा निम्मा प्रवास झाला होता. गाडीत बसून २४ तास उलटून गेले होते. अजून निम्मा प्रवास बाकी होता.

यलो बिल्ड ब्लू मॅगपाय

प्रवासात नेहमीसारखीच धमाल करत आम्ही पश्चिम बंगालमधील हासीमाराला पोचलो. इथूनच आमच्या प्रवासाला सुरवात झाली. पुण्याहून निघतानाच आम्ही हासीमारातल्या टूर एजंटला फोन करून आम्ही येत असल्याचं कळवलं होतं. त्याला २० टक्के अॅडव्हान्स पाठवल्यानंतर त्यानं आमच्यासाठी भूतानमधील सर्व सोयी-सुविधा, जसं की हॉटेल आणि प्रवासासाठी गाडी बुक करून ठेवली होती. आम्हाला घेण्यासाठी गाडी आली होती, पण तो पठ्ठ्या गाडी लावून पेट्रोलच्या टँकरला लागलेली आग पाहण्यासाठी गेला होता. भूतानचं इमिग्रेशन साडेतीन वाजता बंद होतं. त्यापूर्वी आम्हाला जयगावला पोचणं आवश्यक होतं. अखेर ठीक तीन वाजता टूर एजंट बी. के. प्रसाद यानं दिलेल्या माणसाबरोबर जाऊन परमिट घेतलं.

कॉमन केस्ट्रेल

भूतानमध्ये पाऊल ठेवताक्षणीच दोन महत्त्वाचे बदल लक्षात आले. पहिला स्वच्छता आणि दुसरा वाहतुकीची शिस्त. दुसऱ्या महायुद्धानंतर कम्युनिस्टांनी बर्लिनचं विभाजन करून शहराच्या बरोबर मधोमध भिंत घालून एकाचे दोन देश केले होते. भारत आणि भूतानला विभागणारी अशीच एक भिंत आहे. मात्र या भिंतीअलीकडील आणि पलीकडील जग फारच भिन्न असल्याचं आढळलं. भिंतीअलिकडे अर्थातच भारत. प्रचंड गलिच्छपणा, गर्दी आणि बेशिस्त. पलिकडे मात्र शिस्तीच साम्राज्य. अहो लोक चक्क फुटपाथवरून चालत होते. रस्ता ओलांडणाऱ्या लोकांना प्राधान्य देणारे वाहनचालक पाहिल्यानंतर तर त्यांना साक्षात दंडवत घालण्याची आंतरिक इच्छा उफाळून आली. अवघ्या दोन फुटांचं अंतर. पण लाईफस्टाईलमध्ये दोन ध्रुवांइतकं अंतर. भारतातून पलिकडे जाणारेही शिस्त पाळताना पाहून मजा वाटली. इथं असं तर तिथं तसं का? हा प्रश्न संपूर्ण भूतानभर पाठलाग करत राहिला. भूताननं इमिग्रेशन अत्यंत कडक ठेवलं आहे...भारतीयांसाठी नाही, तर बांगलादेशींसाठी! जे भारतात झालं ते भूतानमध्ये होऊ नये, याची त्यांनी पुरेपूर काळजी घेतली आहे. चांगलंच आहे. अन्यथा भारत आणि भूतानमध्ये फरक काय राहिला असता?

व्हाईट कॅप्ड रेडस्टार्ट

पहिल्याच रात्रीसाठी आमचा टूर ऑपरेटर प्रसाद यांनी आमची सोय भारतीय हद्दीलगतच्याच फुएन्तशोलिंग गावातील हॉटेल शेलगोऑन (उच्चारात फरक असू शकतो) इथं केली होती. आमचं आधीच बोलणं झाल्यानुसार त्यानं आमच्यासाठी महिंद्र बोलेरोची सोय केली होती. परंतु, सकाळी आमच्या हॉटेलच्या दारात उभी राहिली ती ह्युंडाई क्रेटा! तथाकथित कम्फ्रर्टपेक्षा आम्हाला हवी होती अधिक स्पेस. प्रत्येकाच्या दोन बॅगा. एक सामानाची आणि एक कॅमेऱ्याची. चौघांच्याही गळ्यात लांब लेन्सेस असलेले कॅमेरे. मागे बसणाऱ्या तिघांची थोडी अडचणच होणार होती. पण चलता है! बोलेरोच्या दरात क्रेटा. हेही नसे थोडके.

स्ट्रीक्ड स्पायडरहंटर

मकर संक्रमण. सूर्याचं उत्तरायण सुरू होण्याचा मुहूर्त साधून आम्ही भूतानची राजधानी थिंफूकडे प्रयाण केलं. आमचा क्रेटाचा चालक नामगे बऱ्यापैकी नम्र होता. नम्रपणा भूतानी लोकांच्या हाडीमासी खिळलेला आहेच म्हणा ! हिमालयात हमखास पक्षी मिळण्याचं ठिकाण म्हणजे रस्त्यालगत असलेली हॉटेलं. उत्तराखंडच्या प्रवासात त्याची प्रचीती आली होतीच. थिंफूकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर सोर्चेन इथं एक कँटीन आहे. चहासाठी आत जाण्याआधी आम्ही कँटीनच्या पिछाडीला गेलो. तिथं तर लहान पक्ष्यांची जत्राच भरलेली होती. आपल्याकडच्या रेड व्हेंटेडसारखेच पण चेहऱ्याची ठेवण काहीशी वेगळी असलेल्या बुलबुलांनी तर तिथं ठाणचं मांडलेलं असावं. त्याशिवाय इतरही अनेक पक्षी तिथल्या उकीरड्यावर येत होते. इथं पोचण्यापूर्वीच आम्हाला एक बझर्ड आणि ब्लॅक ईगलची जोडी दिसली होती. व्हाईट कॅप्ड रेडस्टार्ट, चेस्टनट ब्रेस्टेड लाफिंगथ्रश, वार्बलर ही मंडळी सकाळची न्याहारी करण्यात मग्न होती. थिंफूच्या अलिकडेच एका हॉटेलात सोय करण्यात आली होती. हॉटेल कसले, ते होमस्टे होतं. खोल्या चांगल्या होत्या पण उबदार नव्हत्या. इथलं रात्रीचं टेंपरेचर उणे पाच ते उणे सातपर्यंत खाली उतरत होतं. आम्ही अंगावरचे गरम कपडे काढलेच नाहीत. रात्रीही त्याच कपड्यात झोपलो. इथलं जेवण मात्र चांगलं होतं. आम्ही ऑफ सीझनमध्ये आलो होतो, म्हणून खोलीचं भाडं होतं ११०० रुपये. सीझनमध्ये म्हणजे मार्चनंतर जूनपर्यंत हेच भाडं २ ते अडीच हजार रुपयांवर पोचतं.

ट्री स्पॅरो

पुढचा दिवस होता रविवार. आमच्यापुरतं बोलायचं तर, न कर्त्याचा वार. परवाना घेतल्याशिवाय आम्हाला पुढं जाता येणार नव्हतं आणि थिंफूतून बाहेरही पडता येणार नव्हतं. मग आम्ही लोकल साईटसीईंग केलं. वन्य पशूंसाठी इथं एक खास पार्क तयार करण्यात आलंय. भूतानचा राष्ट्रीय प्राणी असलेल्या टुकीनचं संरक्षण करण्यासाठी हे पार्क प्रामुख्यानं तयार करण्यात आलंय. बुद्ध पॉईंट इथं १६७ फूट उंचीची भगवान बुद्धांची भव्य प्रतिमा उभारण्यात आलीय. समोर विस्तीर्ण पटांगण आहे. त्यावर भला मोठा चौथरा आणि त्यावर बुद्धाची मूर्ती आहे. चौथऱ्याच्या चारही बाजूला यक्षिणींच्या पूर्णाकृती मूर्ती आहेत. बुद्ध आणि यक्षिणी यांच्या मूर्ती नितांतसुंदर आहेत. इथलं काम अद्याप अपूर्ण आहे. संपूर्ण पटांगण फरशांनी सुशोभित करण्यात येणार आहेत.

रूफस बेलीड वुडपेकर

भूतानचा इतिहास खरं तर ख्रिस्तपूर्व दोन हजार वर्षांपूर्वीपासूनचा आहे. आताच्या भूतानवर सातव्या शतकात कूचबिहार प्रदेशाचा राजा संगलदीप याचं राज्य होतं. परंतु, नवव्या शतकात भूतानमध्ये बौद्धधर्म येण्यापूर्वीपर्यंतचा इतिहास तसा अज्ञातच आहे. बाराव्या शतकात तिबेटमधील धार्मिक गोंधळाच्या वातावरणात अनेक बौद्ध भिख्खू तिबेटबाहेर पडून भूतानमध्ये आले. बाराव्या शतकात द्रुपका कांग्युपा या बौद्ध शाळेची स्थापना झाली. या देशाचा राजकीय इतिहास हा धार्मिकता आणि विविध बौद्धविहारांशी निगडित आहे. स्थापनेपासूनच स्वतंत्र असलेल्या जगातल्या फारच थोड्या देशांमध्ये भूतानचा समावेश होतो. सातव्या ते नवव्या शतकापर्यंत हा देश तिबेटी साम्राज्य किंवा सध्याच्या आसामच्या कामरूप देशाचा भाग होता. मात्र, त्याबद्दल काही ठोस पुरावा उपलब्ध झालेला नाही.

रेड व्हेंटेड बुलबुल

तिबेटमधून स्थलांतरित झालेले न्गावानाग नामग्याल या बौद्ध भिक्खूमुळं 1616 मध्ये सध्याचा भूतान अस्तित्त्वात आला. त्यांच्या काळात तिबेटच्या राजांनी तीन वेळा भूतानवर आक्रमणं केली पण तिन्ही वेळा नामग्याल यांनी थर्थ करून परतवून लावली. 1885 मध्ये उग्येन वांगचुक यांनी सत्ता हस्तगत केली आणि भारतातील ब्रिटिशांशी समझौता केला. 1907 मध्ये उग्येन वांगचुक यांची राजा म्हणून निवड झाली. त्याच वर्षी 17 डिसेंबरला त्यांचा राज्याभिषेक झाला. 1910 मध्ये उग्येन वांगचुक आणि भारतातील ब्रिटिशांमध्ये पुनाखा इथं एका समझौत्याच्या करारावर सह्या झाल्या. या करारानुसार, ब्रिटिशांनी भूतानच्या अंतर्गत व्यवहारावर हस्तक्षेप करू नये, हे महत्त्वाचं कलम होतं. उग्येन वांगचुक यांच्या निधनानंतर 1926 मध्ये जिग्मे वांगचुक राजेपदी आले. स्वातंत्र्यानंतर भारतानं भूतानला स्वतंत्र देश म्हणून मान्यता दिली. 1949 मध्ये भारत आणि भूतानमध्ये शांतता आणि सहकार्याचा करार झाला. 1952 मध्ये जिग्मे दोरजी वांगचुक यांनी देशसुधारणेचा व्यापक कार्यक्रम आखला आणि आजचा भूतान उभा राहिला.

बुद्धाची भव्य मूर्ती

या देशात राजाला खूप मान दिला जातो. स्वतः राजाही अत्यंत साधा राहतो. पारंपरिक वेशात वावरतो. त्याचा राजवाडा पाहून थक्क व्हायला होतं. एखाद्या बऱ्यापैकी मोठ्या बंगल्याएवढाच त्याचा विस्तार. आजूबाजूला सुरक्षा व्यवस्था आणि गाड्या वगैरे काहीच दिसत नाही. इथल्या श्रीमंतांची घरंही राजवाड्यापेक्षा मोठी असावीत. पूर्वी जसे राजा विक्रमादित्य वगैरे साध्या वेशात फिरून प्रजेची खबर घ्यायचे, तसाच हा राजा आहे. सर्वाधिकार त्याच्याकडेच. मंत्रीमंडळही नावालाच. देशात लोकशाही नको, ही लोकांचीच इच्छा असल्यानं राजेशाही छानपैकी रुजलीय.

यक्षिणी

थिंफूतून पुढं म्हणजे पुनाखा, फोब्जिका आदी भागात जाण्यासाठी पुन्हा नव्यानं परवाना घ्यावा लागतो. भारतीय पर्यटकांना तो सहज मिळू शकतो. शनिवार-रविवार सरकारी कार्यालयांना सुटी असल्यानं, थिंफूमध्ये नाईलाजानं दोन दिवस काढावे लागले. हातावर हात टाकून बसण्याऐवजी आम्ही स्थलदर्शन करण्याचं ठरवलं. हे दोन दिवस, खरं तर दीड दिवस आम्ही थिंफूजवळ राहिलो. राजधानीच्या ५-६ किलोमीटर अलिकडे आमचा होम स्टे होता. हॉटेल होरायझन असं त्याचं नाव. शनिवारी सकाळी १० वाजता आमचा चालक आला आणि आम्ही तयार होऊन निघालो. आनंदी लोकांचा देश असल्यानं इथं गुन्हेगारी नसावी, असं वाटत होतं. परंतु, आमच्या चक्रधरानं आम्हाला राजवाडा दाखवल्यानंतर थेट नेलं ते थिंफूजवळील चामगांग तुरुंगाजवळ. बौद्ध देश असला, तरी मानवी स्वभाव काही बदलत नाही. चोरी, लबाडी, खून असे प्रकार इथंही घडतात. बौद्ध धर्मात पशूहत्या निषिद्ध समजली जात असल्यानं, इथं पशूहत्या होत नाही. पण लोक मिटक्या मारत मांसाहार करतात. त्यातल्या त्यात बीफ हा त्यांचा आवडीचा प्रकार. त्याखालोखाल पोर्क आणि मासे. त्यांना मांसाचा पुरवठा भारतातून होतो. इथल्या नद्यांमध्ये भरपूर मासे आहेत. पण गळ टाकून बसलेला आपसूकच पोलिसांच्या जाळ्यात अडकतो.

पहिला किल्ला किंवा झोंग

थिंफूमध्ये चांगलीच थंडी होती. पण हाडं गोठवणारी नव्हती. त्याचा अनुभव आम्हाला पुढे येणारच होता. सोमवारी सकाळी परवान्यासह आमचा चालक नामगे दोरजी हजर झाला आणि आमची स्वारी पुनाख्याकडे निघाली. या रस्त्यावर तुरळक ठिकाणी फोटो काढत संध्याकाळी आम्ही मुक्कामावर पोचलो. हॉटेल किंगलिंग हे फो चू नदीच्या किनाऱ्यावरच बांधलंय. हॉटेल छानच होतं. प्रशस्त खोल्या आणि रूम हीटरसुद्धा. आमच्या चालकानं दिलेल्या माहितीनुसार पुनाखा हे दरीत असल्यानं उष्ण शहर आहे. असो बापडं. आमच्या दृष्टीनं तर चांगलीच थंडी होती. पुनाख्यात केवळ रात्रीचाच मुक्काम होता. दुसऱ्या दिवशी पुढं कूच करायचं होतं. जेवून रात्री 10 वाजताच आम्ही हीटरच्या उबेत निद्रादेवीच्या चरणी लीन झालो.

बर्फ

भूतान हा खरंच आनंदी लोकांचा देश आहे. आमच्या वास्तव्यात इथले लोक कधी रागावलेले मी पाहिलं नाही. दुचाकी मोजक्याच. त्यामुळं पुण्यासारखं लॅप मारून त्यांची अज्ञाताकडून अज्ञाताकडे वाटचाल इथं दिसलीच नाही. निवांतपणा हे इथल्या लोकांच्या आनंदाचं एक कारण असावं. हे सांगायचं कारण असं, की आमचा चक्रधर संध्याकाळी आम्हाला सोडून गेला तो सकाळी 9 वाजता उगवला. आम्ही कुठंही फोटोग्राफीसाठी गेलो, तर सकाळी सहा वाजताच तयार होऊन निघतो. बरं, परगावात आल्यानंतर मिळालेला प्रत्येक क्षण दवडायला वेळ क्षुल्लक नसतो. पक्ष्यांची हालचाल थंडावल्यावर आमचा चक्रधर येणार असेल, तर उपयोग काय? पण सकाळी सकाळी इथं तुरळक व्यायाम करणारे सोडले, तर कोणीच नसतं. हेही खरं.

हिमालयाचं पहिलं दर्शन

आज आम्ही जाणार होतो फोब्जिका नावाच्या गावाला. हिमाच्छादित प्रदेशाला लागूनच हे गाव असल्यामुळे, थंडीचा कडाका असणारच होता. असल्या थंडीत पक्षीगण असतील काय, आणि असलेच तर किती? हा प्रश्न आम्हाला भेडसावत होता. पण जायचंच ठरवल्यानंतर इलाज नव्हता. पुनाखा ते फोब्जिका या रस्त्याचं काम अद्याप चालू आहे. संपूर्ण 70-80 किलोमीटरचा रस्ता धुळीनं भरलेला आहे. पण या रस्त्यावर आम्हाला विविध प्रकारचे, म्हणजे रूफस ब्रेस्टेड वुडपेकर, वॉलक्रीपर, यलो बिल्ड मॅगपाय, ग्रेट बार्बेट, ग्रीन बॅक्ड टिट, ग्रे फ्रंटेड नटहॅच, व्हाईट कॅप्ड रेडस्टार्ट, ब्लू फ्रंटेड रेडस्टार्ट, थ्रश अशी मंडळी दिसलीच. फोब्जिका जसजसं जवळ येऊ लागलं, तसतशी हवेतील गारठा वाढू लागला. या रस्त्यावर दोचुला पास नावाचा भाग लागला. इथं रस्त्याच्या मधोमध असलेल्या एका छोट्याश्या टेकडीवर 50-60 लहान लहान स्तूप होते. डावीकडे लासा जिल्ह्याची हद्द सुरू होते. तिथं हिमाच्छादित पर्वतशिखरं दिसत होती. अत्यंत नयनरम्य देखावा दिसतो इथून. रस्त्यांच्या कडेला बर्फ साचला होता. ही जागा फोटोजिनिक आहे. कोणालाही फोटो काढण्याचा मोह होणारच.

भूतानची संसद

मजल दर मजल करत आम्ही फोब्जिका गाठलं. थंडी मी म्हणत होती. थंडी मी म्हणते म्हणजे काय, हे आजतागायत समजलेलं नाही, पण दात मात्र कडाकडा वाजू लागले होते. आमच्या गाडीत तापमान दर्शवणारं यंत्र होतं. त्यात तापमान 1 अंश दाखवत होतं. रात्रीचं तापमान उणे 15 अंशांपर्यंत जातं, अशी सूचना नामगेनं आधीच दिली होती. वास्तविक तो देखिल अनिच्छेनंच आला होता. ब्लॅक नेक्ड क्रेन पाहणं हाच आमचा मुख्य हेतू होता. कायमस्वरूपी तिबेटमध्ये राहणारे हे करकोचे, तिबेटमधील अतिथंडीमुळे इथं येतात. थंडी संपल्यानंतर परत जातात. भूतानमधील फोब्जिका आणि बुमतांग इथंच हे पक्षी पाहता येतात.

राष्ट्रीय प्राणी टुकिन

दुपारी तीन वाजताच थंडी पडायला सुरवात होते. संध्याकाळी सहा वाजेपर्यंत ती वाढत जाते आणि रात्री बाहेर पडू देत नाही. हॉटेल वांगचुकमध्ये आमची सोय झाली होती. हॉटेल संपूर्णपणे लाकडी आहे. इथल्या सर्वच हॉटेलांमध्ये आणि बहुतेक घरांमध्येही जमिनी लाकडी फळ्यांच्या आहेत. थंडीपासून तेवढाच बचाव. सकाळी पाच वाजता नेहमीसारखी जाग आली आणि सहज खिडकीतून बाहेर पाहतो तो काय, समोरचा तळ्यासारखा भाग पूर्णपणे पांढराशुभ्र झाला होता. हिमवर्षाव नाही, पण वातावरणातील बाष्पाचं हिम झालं होतं. चहा-नाष्ता झाल्यानंतर कॅमेरे सरसावून आम्ही बाहेर पडलो आणि करू नये ते केलं...

संसद आणि उजव्या बाजूला राजाचा लहान बंगला

पक्ष्यांचा अधिवास असलेलं हे तळ्यासारखं ठिकाण संरक्षित आहे. जनावरं जाऊ शकतात, पण माणूस तिथं जाऊ शकत नाही. आम्हाला त्याची काहीच माहिती नव्हती. आम्ही थेट त्या शुष्क तलावात मुसंडी मारली. आम्ही पुढे जाऊ तसे पक्षी मागे हटत होते. सह्याद्रीच्या दऱ्याखोऱ्यात वाढलेले आम्ही कशाचीच पर्वा न करता त्यांच्या रोखानं जातच राहिलो. आता कोणते डावपेच लढवावेत, याबद्दल आमच्या खल चालू असतानाच एक हाकाटी ऐकू आली आणि पाठोपाठ एक तरुण हातातला मोबाईल आमच्या रोखानं धरत वेगानं येत होता. अंदर जाना मना है, असं तो त्याला जमेल त्या हिंदीतून सांगत होता. करता काय, काढता पाय घ्यावाच लागला. इथली मंडळी खरोखरच नम्र आहेत. अत्यंत सौम्यपणानं त्यानं आम्हाला ही जागा संरक्षित असल्याचं सांगितलं. आम्ही बाहेर पडतोय हे पाहून तो समाधानी चेहरा करून परत गेला. इथंच थंडीमुळे माझ्या दोन बोटांच्या नखांमागचा भाग चिरल्यासारखा झाला. थेट पुण्यापर्यंत ते शल्य मी बोटाशी जपलं होतं.

तिसऱ्या दिवशी सकाळी फोब्जिकाचा मुक्काम आम्ही हलवला. आता मुक्काम होता पारो इथं. हे शहर थिंफूच्या पुढे आहे. पण नदीकिनाऱ्यावर भरपूर पक्षी असल्याचं समजल्यावरून आम्ही पुन्हा पुनाखा इथं येण्याचं ठरवलं होतं. भूतानमध्ये रस्ते तसे मोजकेच असल्यामुळे ज्या रस्त्यानं गेलो, त्याच रस्त्यानं परत यावं लागलं. आपल्यासारखे पर्यायी रस्तेच नाहीत. पुनाख्यात आल्यानंतर नाश्ता करण्यासाठी एका कॉलनीतल्या हॉटेलात गेलो. तिथं एक केस्ट्रेल आमची वाटच पाहात होता. एका दिव्याच्या खांबावर तो बसला होता. मनसोक्त फोटो काढले. नाश्ता झाल्यानंतर आम्ही थेट नदी गाठली. ब्लॅक क्रेस्टेड ग्रीब, रुडी शेल्डक, रेड व्हेंटेड बुलबुल, ब्लू रॉक थ्रश, ग्रे बॅक्ड श्राईक अशी मंडळी दिसली.

पारो हे एक महत्त्वाचं शहर आहे. राजधानी थिंफूपासूनचं अंतर अवघं चाळीस किलोमीटर. महत्त्वाचं अशासाठी, की भूतानमधला एकमेव आंतरराष्ट्रीय विमानतळ इथंच आहे. इथल्या विमानसेवेचं एक वैशिष्ट्य आहे. बाहेरचं एकही विमान इथं उतरत नाही. इथं सत्ता फक्त ताशी एअरवेज आणि ड्रुक एअरवेजचं. एक खासगी आणि दुसरं सरकारी. विमानानं इथं येण्यासाठी प्रथम दिल्ली किंवा कोलकत्याला यावं लागतं. तिथून त्यांच्या एअरलाईनमधून पारोला पोचता येतं. त्यांची विमानं मात्र थेट दुबईपर्यंत जातात. परंतु, युरोप-अमेरिकेसह जगाच्या अन्य भागात जायचं असल्यास इथल्या लोकांनाही कोलकाता, दिल्ली किंवा मुंबई गाठावी लागते.

नद्यांना इथं तोटा नाही. पारोतही एक नदी आहेच. तिथं आयबिसबिल नावाचा पक्षी आढळतो. बरीच पायपीट केल्यानंतर त्याचा ठावठिकाणा आम्ही शोधून काढलाच. नंतर निघालो ते थेट टायगर नेस्टच्या दिशेनं. उंच डोंगरावरच्या कड्यावरची ही मोनेस्ट्री पाहण्यासाठी जगभरातून लोक येतात. तिथं पोचण्यासाठी उभी चढण चढावी लागते. हाडं गोठवणाऱ्या थंडीतही घामाच्या धारा वाहतात. आधीच हाय अल्टिट्यूडमुळे लवकर दमछाक होणाऱ्या या देशात, असला अघोरीपणा करण्याची आमची इच्छा नव्हती. खालूनच नमस्कार ठोकून आणि रूफस सिबिया, चेस्टनट फ्रंटेड लाफिंगथ्रशसारखे पक्षी पदरात पाडून आम्ही परतलो.

आता भूतानला रामराम करण्याची वेळ आली होती. आजची रात्र पार पडली, की दुसऱ्या दिवशी पुन्हा फुएन्तशोलिंग आणि जयगाव. परतीचा प्रवासही छान झाला. केवळ तानालुंग चेकपोस्टवर परमिटवरून थोडी गडबड उडाली. आमच्या परमिटच्या प्रती चालकानं थिंफूमधील इमिग्रेशनमध्ये दिल्या होत्या. त्या परत घेतल्याच नव्हत्या. फोनाफोनी झाल्यानंतर आम्ही मार्गस्थ झालो. पुन्हा एकदा जयगाव, हासिमारा, मुंबई असा प्रवास करत आम्ही पुण्यात परतलो.